زنان هنرمند و توانمند: ستون‌های پنهان صنایع دستی و توسعه اجتماعی

دکتر حمید سیلاوی_در دل جوامع سنتی ایران، جایی که دستان هنرمند زنان با نخ، حصیر و سوزن، داستان‌های نسل‌ها را به تصویر می‌کشند، صنایع دستی نه تنها یک حرفه، بلکه نمادی از توانمندی و استقامت است. استان خوزستان، با بیش از ۷۵ رشته صنایع دستی، یکی از غنی‌ترین مناطق ایران در این زمینه به شمار می‌رود. از عبا‌بافی در سوسنگرد و بهبهان گرفته تا حصیربافی در اهواز و گلیم‌بافی در دزفول، زنان هنرمند این سرزمین با مهارت‌های بومی خود، میراث فرهنگی را زنده نگه می‌دارند. این مقاله به بررسی نقش زنان توانمند در صنایع دستی، لزوم توجه به آن‌ها، بهره‌برداری از تجربیات‌شان به عنوان “دانش زکات” (اشتراک دانش برای خیر عمومی، مشابه مفهوم زکات در اسلام که بخشی از ثروت را برای فقرا اختصاص می‌دهند)، و ایجاد زمینه‌های رشد می‌پردازد. با تمرکز بر الگویی مانند خانم هجرت نیسی، مدیرعامل شرکت تعاونی صنایع دستی هجران صنعت سوسنگرد، نشان خواهیم داد چگونه این زنان می‌توانند در توسعه اشتغال و کاهش آسیب‌های اجتماعی، به ویژه در میان زنان، نقش کلیدی ایفا کنند.

زنان هنرمند صنایع دستی: میراث‌داران فرهنگ و اقتصاد محلی

صنایع دستی خوزستان، ریشه در زندگی روزمره و طبیعت این منطقه دارد. عبا‌بافی، هنری با بیش از ۵۰۰ سال سابقه، یکی از برجسته‌ترین صنایع دستی است که عمدتاً توسط زنان سوسنگرد، دزفول، شوش و بهبهان بافته می‌شود. این پارچه‌های نازک و خنک (هله) برای تابستان‌های گرم خوزستان، یا ضخیم‌تر برای زمستان، با نخ‌های رنگرزی‌شده به رنگ‌های خرمایی، مشکی و خاکستری، نه تنها لباس سنتی، بلکه نمادی از هویت فرهنگی است. در سوسنگرد، شهری با بافت عربی و عشایری، زنان با بافت احرامی، شتی و خورجین، اقتصاد خانواده را می‌چرخانند. حصیربافی (بوریابافی) نیز از دیگر هنرهای زنان اهوازی است که از برگ نخل برای ساخت زیرانداز، سبد و حتی سقف خانه‌ها استفاده می‌شود. این صنایع، که توسط دستان هنرمند زنان روستایی و شهری خلق می‌شوند، سالانه هزاران فرصت شغلی کوچک ایجاد می‌کنند و بخشی از صادرات ایران را تشکیل می‌دهند.

این زنان نه تنها هنرمند، بلکه توانمند هستند؛ آن‌ها در شرایط سخت اقتصادی و اجتماعی، با مهارت‌های سنتی خود، خانواده‌ها را حمایت می‌کنند. طبق گزارش‌های میراث فرهنگی خوزستان، بیش از ۶۰ درصد بافندگان گلیم در روستاهای اطراف دزفول زنان هستند که با تولید محصولات محلی، به حفظ تنوع فرهنگی کمک می‌کنند. با این حال، چالش‌هایی مانند کمبود بازار، مواد اولیه گران و عدم دسترسی به فناوری، مانع شکوفایی کامل آن‌ها شده است.

لزوم توجه به زنان هنرمند: فراتر از حفظ میراث

توجه به زنان هنرمند صنایع دستی، امری ضروری است؛ زیرا آن‌ها نه تنها نگهبانان فرهنگ، بلکه موتور محرکه اقتصاد مقاومتی هستند. در ایران، بیش از ۱.۲ میلیون نفر در صنایع دستی فعال‌اند که نیمی از آن‌ها زنان هستند، اما سهم آن‌ها از بازارهای رسمی کمتر از ۲۰ درصد است. بی‌توجهی به این گروه، منجر به مهاجرت روستایی، بیکاری و آسیب‌های اجتماعی مانند افسردگی و اعتیاد در میان زنان می‌شود. لزوم توجه، در ایجاد کارگاه‌های آموزشی، حمایت مالی و بازاریابی دیجیتال نهفته است. برای مثال، در خوزستان، جشنواره‌های صنایع دستی می‌تواند پلی برای معرفی محصولات باشد، اما بدون تمرکز بر زنان، این فرصت‌ها هدر می‌رود.

علاوه بر این، تجربیات این زنان را می‌توان به عنوان “دانش زکات” به اشتراک گذاشت. مفهوم “دانش زکات”، الهام‌گرفته از زکات مال، به معنای اشتراک بخشی از دانش و تجربیات برای خیر جمعی است. زنان هنرمند، با سال‌ها تجربه در بافت، رنگرزی و مدیریت کارگاه‌های خانگی، دانشی عملی دارند که می‌تواند به نسل جوان منتقل شود. کارگاه‌های آموزشی رایگان، بر اساس این دانش، نه تنها مهارت‌افزایی می‌کند، بلکه به کاهش شکاف جنسیتی در اشتغال کمک می‌رساند. در ازبکستان، جایی که جشنواره‌های جهانی صنایع دستی برگزار می‌شود، زنان ایرانی مانند زهرا اصلانی (سفالگر اردبیلی) با اشتراک دانش، عنوان “ماهرترین زن سفالگر” را کسب کرده‌اند، اما در داخل کشور، چنین فرصت‌هایی محدود است.

الگوی موفقیت: خانم هجرت نیسی و شرکت تعاونی صنایع دستی هجران صنعت سوسنگرد

در میان این زنان توانمند، خانم هجرت نیسی به عنوان مدیرعامل شرکت تعاونی صنایع دستی هجران صنعت سوسنگرد، الگویی الهام‌بخش است. سوسنگرد، شهری مرزی در خوزستان با سابقه‌ای در عبا‌بافی و صنایع عشایری، با چالش‌های اقتصادی ناشی از جنگ و تحریم روبرو است. خانم نیسی، با تأسیس این تعاونی، زنان محلی را دور هم جمع کرده و کارگاه‌هایی برای تولید عبا، احرامی و محصولات حصیری وسفالی راه‌اندازی نموده است. این شرکت، با تمرکز بر بازاریابی محلی و صادرات به کشورهای همسایه، بیش از ۲۰۰ زن را استخدام کرده و درآمد متوسط خانوارها را ۳۰ درصد افزایش داده است. تجربیات خانم نیسی در مدیریت زنجیره تأمین (از جمع‌آوری نخ تا فروش آنلاین) به عنوان دانش زکات، در دوره‌های آموزشی تعاونی به اشتراک گذاشته می‌شود و جوانان را برای ایجاد کسب‌وکارهای مشابه ترغیب می‌کند.

موفقیت او نشان می‌دهد چگونه یک زن توانمند می‌تواند زمینه رشد ایجاد کند: از طریق وام‌های خرد، آموزش دیجیتال و همکاری با میراث فرهنگی. در سوسنگرد، جایی که نرخ بیکاری زنان بالای ۲۵ درصد است، چنین تعاونی‌هایی به کاهش آسیب‌های اجتماعی مانند خشونت خانگی و مهاجرت کمک کرده‌اند. خانم نیسی نه تنها مدیر، بلکه مربی است؛ او با برگزاری کارگاه‌های “زکات دانش”، تجربیاتش را به زنان جوان منتقل می‌کند تا چرخه توانمندی ادامه یابد.

استفاده از زنان توانمند برای توسعه اشتغال و کاهش آسیب‌های اجتماعی

بهره‌برداری از زنان هنرمند در صنایع دستی، کلیدی برای توسعه اشتغال پایدار است. در خوزستان، با ایجاد تعاونی‌های مشابه شرکت سوسنگرد، می‌توان هزاران شغل خانگی ایجاد کرد. این رویکرد، اشتغال‌زایی مستقیم (مانند بافندگی) و غیرمستقیم (مانند گردشگری صنایع دستی) به همراه دارد. طبق آمار، هر کارگاه کوچک صنایع دستی، ۵-۱۰ شغل برای زنان ایجاد می‌کند و درآمد سالانه‌ای معادل ۵۰ میلیون تومان به همراه دارد.

در زمینه کاهش آسیب‌های اجتماعی، به ویژه در زنان، نقش این زنان برجسته است. بیکاری و فقر، عوامل اصلی آسیب‌هایی مانند اعتیاد، طلاق و افسردگی در میان زنان خوزستانی است. با اشتغال در صنایع دستی، زنان استقلال مالی پیدا می‌کنند، اعتماد به نفس‌شان افزایش می‌یابد و نقش‌شان در خانواده تقویت می‌شود. برای مثال، در روستاهای اطراف سوسنگرد، تعاونی‌های زنانه نرخ طلاق را ۱۵ درصد کاهش داده‌اند. سیاست‌گذاران می‌توانند با تخصیص بودجه از صندوق کارآفرینی امید، بازارهای مجازی و گواهی اصالت، این روند را تسریع کنند. همچنین، ادغام دانش زکات با برنامه‌های حمایتی مانند “بانوی کارآفرین”، می‌تواند مدل خانم نیسی را در سراسر کشور گسترش دهد.این مدل ها را می توان درمسجدسایمان،اندیکا،دزفول،شوشتر،شادگان وسایرشخرستان های استان مشاهده کرد.

نتیجه‌گیری: زمان سرمایه‌گذاری بر زنان، زمان ساخت آینده

زنان هنرمند صنایع دستی، مانند خانم هجرت نیسی، نه تنها دستان خلاق، بلکه ذهن‌های استراتژیک هستند که می‌توانند جامعه را دگرگون کنند. لزوم توجه به آن‌ها، اشتراک دانش زکات و ایجاد زمینه‌های رشد، فراتر از حفظ میراث است؛ این‌ها ابزارهایی برای اشتغال‌زایی و کاهش آسیب‌های اجتماعی‌اند. در خوزستان، سرزمین نخل و هنر، وقت آن رسیده که سیاست‌ها بر پایه توانمندی زنان بنا شود. با حمایت از تعاونی‌هایی مانند شرکت سوسنگرد، می‌توانیم نه تنها اقتصاد محلی را شکوفا کنیم، بلکه جامعه‌ای برابرتر بسازیم. بیایید دستان هنرمند را بگیریم تا آینده‌ای روشن ببافیم.